R. VALLOIS. LE THÈATRE DE TÈGÈE.
BCH 1926. PL. V-X.
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΤΕΓΕΑΣ
«Je fus frappè»
«Έμεινα κατάπληκτος», λέει ο πρώτος ανασκαφέας του Θεάτρου της Τεγέας R. Vallois στον απολογισμό της ανασκαφής του που δημοσιεύτηκε το 1926, με έξι κατατοπιστικούς πίνακες και εικόνες που απλώς θα τις αναφέρουμε, γιατί δεν μπορούν να συνοδέψουν το σημερινό σημείωμα. Τι γίνεται όμως από το 2004;
Αυτοί που «φραπεδιάζουν» (στο διπλανό αναψυκτήριο, Δήμαρχος και Τεγεατικοί) ανέχονται τη σημερινή αθλιότητα ανατολικά του Θεάτρου. Ακόμα και τα αρχιτεκτονικά μέλη των ανασκαφών του M. V. Bèrard πνίγονται από τα αγριόχορτα. Ο Δήμαρχος στήνει με προσωπική ανοχή και ευθύνη το γυφτοπανήγυρο της αθλιότητας που μας αφήνει κατάπληκτους. Και παρά τις εντολές των αρχαιολόγων. 1.000.000 € το χρόνο χάνει η Τεγέα και η Αρκαδία από τις παραλήψεις ή ενέργειες Δημάρχου και Δημοτικών Συμβούλων. Τέλος τα «Δημοτικά».
Της μελέτης του R. V. προτάσσεται η πρώτη φωτογραφία Εικ. 1.- «Η Βασιλική της Παλαιο-Eπισκοπής ορατή από Νοτιο-Ανατολικά και το ορατό μέρος του αναλήμματος του Θεάτρου της Τεγέας. (Φωτογρ. Μ. Clemmensen)» και ακολουθεί το κείμενο που θα το δούμε μέχρι του σημείου της περιγραφής του Θέατρου.
Σ’ ένα ακρωτηριασμένο κομμάτι, ο Τίτος Λίβιος σημειώνει, ανάμεσα σε άλλα παραδείγματα της μεγαλοδωρίας του Αντιόχου του Επιφανούς, την κατασκευή ενός μαρμάρινου θεάτρου στην Τεγέα το οποίο αυτός ο Πρίγκηπας (βασιλιάς) είχε αναλάβει.(1) :
« Tegeae theatrum magnificum e marmore facere instituit ( scil. Antiochus Epifanes)(2)».
(1) Tite-Live, XLI, 20.
(2) Paus. IG V.2, p.5 1.53.πρέπει να ξανατοποθετήσουμε το όνομα αυτού στη
θέση του Perseus; Cf. Ibid., p XXVII, 1. 162 et suiv.
Οι αναζητήσεις του M. V. Bèrard έδειξαν ότι υψωνόταν «στα 200 ή 300 μέτρα περίπου της Βορειο-Ανατολικής γωνίας της Αγοράς (1), πράγμα που ανταποκρίνεται στην ένδειξη του Παυσανία (2), «ου πόρρω δε της αγοράς θέατρόν εστί και προς αυτώ βάθρα εικόνων χαλκών». Ένα μικρό μέρος από το ανάλημμα ήταν χωρίς αμφιβολία ορατό ανέκαθεν πίσω από το κυκλοτερές μέρος της αρχαίας Βασιλικής της Παλαιο-Επισκοπής, στην οποία χρησίμευε για θεμέλιο, (εικ. 1) αλλά ήταν όλο αυτό μόνον που γνωρίζαμε γι’ αυτό το σημείο. «Δεν μπόρεσα, λέει ο M. Bèrard, να καθορίσω ούτε τον προσανατολισμό, ούτε το μέγεθος του Θεάτρου, τα τριγύρω χωράφια ανήκαν σε ιδιώτες». Αλλοι πίστεψαν άδικα ότι το κοίλον ήταν στραμμένο προς τα Βορειο-δυτικά (3).
(1) V. Bèrard, Tègèe et la Tègeatide, BCH, XVII (1893) p. 14
(2) Pausanias, VIII, 49,1.
(3) J. G. Frazer, Pausanias, t. IV p. 437. Πάνω στο πλάνο της Τεγέας, που δημοσιεύτηκε από τον M. Bèrard, BCH, XVI (1892), pl XIII, το Θέατρο αναπαραστάθηκε με σχηματικό τρόπο και δεν έχει καθορισμένο προσανατολισμό.
Αφότου επισκέφτηκα για πρώτη φορά, την Τεγέα, την άνοιξη του 1909, έμεινα έκθαμβος-κατάπληκτος «Je fus frappè» από την καλή εξωτερική εμφάνιση του μαρμάρινου τοίχου και μου φάνηκε ότι μία ανασκαφή θα μπορούσε να δώσει σπουδαία αποτελέσματα. Για να πω την αλήθεια, αρκετά σοβαρές δυσκολίες παρουσιάστηκαν, γιατί το οικόπεδο που ανήκει στον Τεγεατικό Σύνδεσμο ήταν κατειλημμένο στα Δυτικά της Εκκλησίας από ένα μεγάλο κήπο φυτεμένο με οπωροφόρα δένδρα και φυτώρια. Πριν να επιχειρήσω τίποτα έπρεπε να εξετάσω επί τόπου και να επιχειρήσω μια συνεννόηση με τους κατόχους. Ο κ. Μ. Ch. Dugas, που ανέλαβε υπ’ ευθύνη του την επόμενη χρονιά τη δημοσίευση του ναού της Αλέας Αθηνάς, είχε την φιλική διάθεση να ενδιαφερθεί για τα σχέδιά μου. Στο τέλος του Μάη του 1912, μου ανήγγειλε ένα ευνοϊκό γεγονός: Σκάβοντας τρύπες τον χειμώνα σε ένα λιβάδι, στο Βόρειο μέρος του κήπου, όπου ήθελαν να φυτέψουν δένδρα οι κηπουροί, έφεραν στο φως πολλούς τοίχους από τους οποίους μερικοί ήταν ακόμη θεατοί, ίσως επρόκειτο για κατασκευές της σκηνής. Η Εφορία αφού ανέστειλε τις εργασίες της φύτευσης θα είχε τον καιρό να εξερευνήσει το λιβάδι και τις γειτονικές περιοχές στα Ανατολικά και στα Νότια, από τις οποίες η μία ήταν χέρσα και η άλλη καλυμμένη μόνον με μερικά παρτέρια λουλουδιών.
Πράγματι δεν κουραστήκαμε να κερδίσουμε την συγκατάβαση του Διευθυντή της Γαλ. Σχολής των Αθηνών κ. M. Th. Homolle, που έθεσε στη διάθεσή μας μια πίστωση, αρκετή για να πραγματοποιήσουμε έρευνες και τη συγκατάνευση του Τεγεατικού Συνδέσμου του οποίου ο πρόεδρος κ. Δημήτριος Σαραντόπουλος καθ’ όλη τη διάρκεια των αναζητήσεών μας, εκδήλωσε προς εμάς τις πιο γενναιόδωρες προετοιμασίες και φροντίδες. Εκφράζοντας εδώ τις ευχαριστίες μας, που μας ενέπνευσαν αυτοί οι ευγενικοί τρόποι, πρέπει να πω επίσης ότι ο κ. Οικονόμου, έφορος αρχαιοτήτων είχε σχεδιάσει να κάνει ο ίδιος μια ανασκαφή στο Θέατρο και ο οποίος, μαθαίνοντας τις προθέσεις μας, μας άφησε όλη τη διεύθυνση των εργασιών με μία αμεροληψία, την οποία δεν θα ξέραμε πώς να την αναγνωρίσουμε.
Επιστρέφοντας στην Τεγέα από την αρχή του Σεπτέμβρη, ο κ. Dugas ήθελε ευχαρίστως να επιφορτισθεί να οδηγήσει τις πρώτες αναγνωρίσεις. Τα χαρακώματα που άνοιξε στο καλλιεργημένο μέρος που γειτόνευε άμεσα με τον κήπο στο Βόρειο μέρος, τα πιο απομεμακρυσμένα της Εκκλησίας συνάντησαν μόνο τοίχους και θεμέλια μιας όψιμης εποχής, προφανώς Βυζαντινής. Τους σταμάτησε αμέσως και παρακάλεσε τον M. Mogens Clemensen, τον συνεργάτη του στο Ναό της Αλέας Αθηνάς, να του συντάξει ένα σχέδιο και αυτό για να τα επιχωματώσει στη συνέχεια (pl. V-VII) (1). Επιπλέον στο Νότιο μέρος, είχε βρει ένα ισχυρό τοίχο Ελληνιστικής εμφάνισης. Συνεχίζοντας να τον απελευθερώνει προς την διεύθυνση της Εκκλησίας, αναγνώρισε γρήγορα εκεί την προέκταση του αναλήμματος. Το θέατρο, άρα δεν ήταν προσανατολισμένο προς τον Βορρά ή τα Βορειο-Δυτικά όπως το είχαν ελπίσει, αλλά προς την Δύση και η σκηνή έπρεπε να κρύβεται κάτω από τον δενδροφυτευμένο κήπο.
(1). Έφερα το σήκωμά του πάνω στο πλάνο του Θεάτρου. Έχει για άξονα τη γραμμή των 75.70 μ. χαραγμένη ανάμεσα σ’ ένα δένδρο φλαμουριάς στα Δυτικά, και τη γωνία ενός σύγχρονου κτιρίου στα Ανατολικά. Οι πλευρές του, χωρίς σχέση με τις δικές μου, δείχνουν το βάθος από πάνω από το σύγχρονο έδαφος.
Όταν έφτασα στην Τεγέα προς στις 20 του Σεπτέμβρη, ένα καινούργιο χαράκωμα είχε ανοιχτεί διασχίζοντας το κοίλον, πολύ κοντά στα Βόρεια της Εκκλησίας ( εικ. 2). Το έσκαψα σε βάθος μέχρι τις προσεγγίσεις του κήπου χωρίς να συναντήσω εκεί για πολλές μέρες τίποτε άλλο παρά μόνον χριστιανικούς τάφους.
Μερικοί τάφοι ήταν καλυμμένοι από πέτρες ή επεξεργασμένα μάρμαρα, ανάμεσα στα οποία βρίσκονταν επιτύμβιες στήλες της αυτοκρατορικής εποχής. Μπορούμε να δούμε τον έναν απ’ αυτούς τους τάφους κομμένο από το χαράκωμα στην φωτογραφία 3 ( Τ ). Παρόλα αυτά όμως το μέρος του αναλήμματος που ανακαλύφτηκε πρόσφατα είχε ακολουθηθεί παραπάνω από 27 μέτρα. Ήταν εύκολο να δούμε ότι δεν επεκτεινόταν παραπέρα στα Δυτικά. Απελευθερώνοντας το άκρο μέχρι τα θεμέλια, πέτυχα την παραπλήσια διεύθυνση του ευθύγραμμου υπερειστικού τοίχου που στόλιζε την πάροδο και δεν να τον ξαναβρώ 10 μέτρα πιο μακριά πάνω στο διάσχισμα μιας αλλέας του φυτωρίου.
Fig. 2: Χαράκωμα διασχίζον το κοίλον στα βόρεια της Βασιλικής.
Αυτή η καθορισμένη γραμμή, οδήγησε ένα χαράκωμα ακολουθώντας την κύρια αλλέα του κήπου: Έπρεπε να κόψει από διάστημα σχεδόν κάθετα, το προσκήνιο και
τη σκηνή. Τελειώσαμε πράγματι με το να τα συναντήσουμε αλλά σε ένα βάθος μεγαλύτερο από 3 μέτρα (fig. 18 και 19). Αυτό μ’ ανάγκασε να ανασκάψω επίσης πιο βαθειά στο εξωτερικό της πόρτας του κήπου όπου έψαχνα ακόμη μάταια τις πρώτες γραμμές των σκαλοπατιών. Φθάνοντας στο επίπεδο της ορχήστρας έπρεπε να βεβαιωθώ ότι είχαν χαθεί εντελώς.
(Fig.3- Χαράκωμα στο εξωτερικό της πόρτας του κήπου ορατό από το Νότιο μέρος . Στα βάθος μαρμάρινη ράβδος. α,β διάδρομος χαλικόστρωτος και κανάλι από πηλό (κεραμίδι) υ. Από πάνω χριστιανικός τάφος, Τ.).
Αλλά μια μαρμάρινη ράβδος σχεδόν ευθύγραμμη που προπορευότανε ενός διαδρόμου και ενός πήλινου καναλιού μου φάνηκε ότι σχημάτιζε απ’ αυτήν την πλευρά το εσωτερικό σύνορο του κοίλου.
Μια συμπληρωματική έρευνα πάνω στο ανάλημμα στα Νότια της Εκκλησίας, με είχε εφοδιάσει με σημεία ήδη σημαντικά, με σημάδια στους τοίχους (κυκλικές πλάκες που έδειχναν το ύψος) αρκετά για μια πρώτη τριγωνική καταμέτρηση. Μπόρεσα να διαπιστώσω ότι η εξωτερική καμπύλη ήταν τέλεια κυκλική και από αυτήν καθόρισα το κέντρο. Αυτό έγινε, αρκούσε να οδηγήσω απ’ αυτό το σημείο μια κάθετη γραμμή στη σκηνή για να βρω τον άξονα του Θεάτρου. Ξαναφέρνοντας στα Νότια αυτού τον άξονα και συμμετρικά τη γραμμή της Νότιας παρόδου μπορούσαμε να τοποθετήσουμε πάνω στο χωράφι με μία ικανοποιητική ακρίβεια τη γωνία Νότου-Δύσης του αναλήμματος. Απ’ αυτήν την πλευρά ευτυχώς τα δένδρα ήταν τοποθετημένα με αρκετό διάστημα ανάμεσά τους. Η γωνία του αναλήμματος φάνηκε (Fig. 10). Καλύτερα διατηρημένη από εκείνη του Βορρά, μας έδειχνε τα απομεινάρια μιας σκάλας που έπρεπε να οδηγεί τους θεατές μέχρι το διάζωμα. Ψάχνοντας στα Νότια της εκκλησίας πολύ κοντά στην τελευταία μου έρευνα είχα την ικανοποίηση να νακαλύψω, κάτω από ένα αδύνατο στρώμα χώματος μια άλλη σκάλα σε πολύ καλύτερη κατάσταση.(Fig.4) Το χάραγμα του Θεάτρου γινόταν αρκετά καθαρό για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε χωρίς δισταγμό τον Νότιο τοίχο της σκηνής. Τον ακολούθησα σ’ όλο το μήκος απελευθερώνοντας με το ίδιο κτύπημα τα άκρα του υπερειστικού τοίχου που περικύκλωνε τη γειτονική πάροδο (Fig. 22).
Αυτές οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν από μια μικρή ομάδα, 6-10 εργατών, υπό την επίβλεψη του επιστάτη αρχχαιοτήτων κ. N. Grimanis από τον οποίο έχω την ευχαρίστηση να θυμηθώ τον έμπειρο ζήλο του. Στην αρχή του Νοέμβρη, συνεχείς βροχερές μέρες με ανάγκασαν να αναβάλω τις εργασίες. Λυπούμενος που δεν μπορούσα να ανοίξω άλλα χαρακώματα ούτε ακόμη να φαρδύνω τόσο όσο είχα ευχηθεί εκείνο το χαράκωμα που κατέληγε στην πόρτα του κήπου και που τελικά είχε αποκαλύψει τις πιο περίεργες προπαρασκευές, επωφελήθηκα από μικρές διακοπές της κακοκαιρίας για να τελειώσω τις λεπτομερείς καταγραφές πριν επιχωματώσω τις αλλέες και τους άλλους τόπους του περάσματος. Το Θέατρο ήταν πάρα πολύ κακοδιατηρημένο για να αξίζει τα έξοδα μιας δαπανηρής ανασκαφής. Πράγματι, η αναγνώριση του 1912 μας έμαθε σχεδόν όλα όσα μπορούσαμε να μάθουμε από αυτήν. Θα αρκούσαν μερικές συμπληρωματικές έρευνες για να μην μας αφήσει η έρευνα να επιθυμήσουμε τίποτα περισσότερο. Μην έχοντας από τότε μπορέσει να την ξαναεπιχειρήσουμε, πιστεύω ότι πρέπει να παραδώσουμε όποια κι αν είναι τα αποτελέσματα της έρευνάς μου.
Fig. 4.- Η σκάλα του Νότιο-Ανατολικού μέρους. Σύνολο: Στο τελευταίο πλάνο, ο
τοίχος του κήπου πάνω στον οποίο σημειώθηκε η βάση της τριγωνικής καταμέτρησης.
Το πλάνο μπορεί να θεωρηθεί για αρκετά ακριβή αν και έγινε με ένα απλό γωνιόμετρο με κλωστές χωρίς γυαλί και κάτω από άσχημες συνθήκες. Τα σημεία της τριγωνικής καταμέτρησης εξασθενίζοντας σχεδόν όλα στην όραση έπρεπε να τα φθάσουμε διά μέσου της κλωστής κατά στάθμην, συχνά σε πολλά μέτρα κάτω από το
πλάνο του σημαδέματος. Οι αποστάσεις ήταν επίσης πολύ δύσκολο να μετρηθούν σε
ένα κομμάτι γης κομμένο από σκαμμένα χώματα ή τοίχους και καλυμμένο σε ορισμένα σημεία από φυτά. Είχα τοποθετήσει τη βάση της γωνιομέτρησης στον μικρό τοίχο που ορίζει τον κήπο στην Ανατολή (Fig. 4). Αναγκάστηκα να τον επιμηκύνω προς τα Νότια και να πολ/σω τις στάσεις. Αυτά τα σημεία είχαν καθορισθεί με μίνιο πάνω στο μικρό τείχος. Εάν είναι ακόμη ορατοί, πράγμα που αμφιβάλλω, πρέπει να ξαναβρούμε το σημείο 3 αμέσως στα Βόρεια της πόρτας του κήπου. Σε κάθε περίπτωση η Εκκλησία και η αποθήκη προσφέρουν ασφαλή σημάδια για να τοποθετήσουμε το πλάνο.
Η μέτρηση διά της στάθμης, πρέπει να το πω αφήνει θέση για αβεβαιότητες. Ίσως το όργανο της σκόπευσης που διέθετα να λειτουργούσε άσχημα. Μερικές πλευρές έπρεπε να εγκαθιδρυθούν με την βοήθεια των μέσων όρων ανάμεσα σε αποτελέσματα που διέφεραν από πολλά εκατοστά. Μοίρασα τη συμβολή Ο στη βάση του προσκήνιου που είχε ανακαλυφθεί κάτω από την αλλέα του κήπου. Η αρχή είχε παρθεί στην πραγματικότητα 4 μέτρα πιο ψηλά πάνω στην γωνία B.-Δ. του κατωφλιού, μπροστά στην πόρτα που ανοίγει στο μέσον της δυτικής πρόσοψης της Βασιλικής.
Αυτά σήμερα για το δράμα και την τραγωδία του Θεάτρου Τεγέας.
Παναγιώτης Φ. Δαλαμάγκας
http://arethusa.wordpress.com